Kako se paradoksalno prepliću jedna varvarska institucija, kakva je bila inkvizicija, svetski uspon španske imperije i blistavi procvat Zlatnog veka španske kulture 

...

Mračno razdoblje

Lepa je i za svaku pohvalu namera autorke da kritički ospori jedan važan trenutak u duhovnoj, kulturnoj, verskoj i političkoj istoriji svoje zemlje, Španije, a time posredno i cele katoličke inkvizicije. Teorijski, ona s pravom može da pođe od stanovišta da ni u čemu nema večnih i neizmenljivih istina, i da je za istinu kritička sumnja najpouzdaniji oslonac. Negde istina sporo i s naporom krči sebi put do važnih saznanja, a u mnogim oblastima možda nikad nećemo stići na sam izvor istine, iako nam se čini da su utrveni svi putevi ka njoj i da samo treba vremena, sredstava i radoznalosti da bismo otkrili ono što nas muči otkad postojimo kao ljudi: nastanak vasione, odnosno materije i postanak života.

Dok ovde pitanje istine zadire u svet metafizike, često u oblastima koje su nam mnogo bliže, kao što je slučaj sa istorijom, nailazimo na probleme i teškoće koji su sasvim drugačije prirode. Tu gde se sučeljavaju snažni interesi i živa tradicija ima dosta prostora za negovanje predrasuda. Predrasude mogu biti razvijene i učvršćene sa obe strane kritičke linije koja stremi ka istini. U tom slučaju može doći do sudara dva stereotipa. I upravo oko pojma, termina i istorijskog razdoblja inkvizicije, u konkretnom slučaju španske inkvizicije, suočavamo se s dva stereotipa. Po jednom koji je važeći otkad je u nauci preovladalo kritičko mišljenje, koje nepristrasnost, bar u načelu, stavlja na prvo mesto, doba inkvizicije spada u mračno razdoblje evropske istorije.

Ovde kao da i nije bilo potrebno neko sistematsko ispitivanje i dokazivanje, jer su postupci i rezultati inkvizitorskih procedura i suđenja bili od početka stvar javnosti, ako ne u svim fazama, a ono u poslednjoj i najvažnijoj – trenutku smaknuća jeretika, jer se masa tim postupkom istovremeno plašila i fanatizovala mržnjom prema jeresi i jereticima, po principu: (potencijalni) prognanik postaje progonitelj. Princip koji su od inkvizicije preuzeli svi kasniji totalitarni sistemi 20. veka. Kritičkom duhu 18. i 19. veka bila je već dovoljna ničim osporena, niti ikad osporavana, sama činjenica da se svaki pokušaj slobode mišljenja u stvarima vere bestijalno kažnjavao spaljivanjem, pa da inkviziciju za sva vremena žigoše kao mračnu i monstruoznu organizaciju. Taj stav vremenom postaje stereotip, jer se malo ko trudio da ga činjenički ospori.

Ali, kao što svaka istina čim postane stereotip, vremenom počinje da se kruni u svojoj istinitosti, dok i sama ne postane predmet kritičkog ispitivanja, tako se u drugoj polovini 20. veka javila kritička protivteža među istoričarima. Ti kritički preispitivači crne legende o španskoj inkviziciji ne osporavaju, kako nas uverava autorka ove knjige, one drastično negativne pojave vezane za inkviziciju, već samo teže da ih svedu na pravu meru. Pokazalo se da religijska pripadnost, odnosno vaspitanje, i među istoričarima imaju značajnu ulogu: protestantski istoričari preterivali su u crnim bojama; katolički konzervativci hteli su da je opravdaju.

...

Milka Lučić

Politika, 23. jul 2005.